تفسیر ادبی و عرفانی قرآن مجید اثر خواجه عبدالله انصاری
سوره 1 - فاتحه – مکی – 7 آیه – جزو اول
1 – بسم الله الرحمن الرحیم : نزد اهل عرفان : ب ، بهاء خدا و سین سنای خدا و میم ، ملک خدا.
نزد
اهل معرفت : ب بهای احدیت سین سنای صمدیت ، میم ملک الوهیت . بهاء او قدیم
، سناء او کریم ، ملک او عظیم . بهاء او با جلال ، سناء او با جمال و ملک
او بی زوال . بهاء او دلربا ، سناء او مهر افزا ، ملک او بی فنا ء.
نزد
اهل ذوق : ب بر با اولیاء، سین سر با اصفیاء ، میم منت بر اهل ولاء ، ب بر
او با بندگان ، سین سر او با دوستان ، میم منت او با مشتاقان . اگر نیکی
او نبودی ، چه جای تعبیه سر او بودی ؟ وگر منت او نبودی ، بنده را چه جای
وصل او بودی ؟ . و بر درگاه جلال او چه محلی بودی ؟ گر مهر ازل نبودی بنده
چگونه آشنای لم یزل بودی ؟
دنیا
به نام خدا خوش است و عقبی به عفو او و بهشت به دیدار او ، در دنیا اگر نه
پیغام و نام خدای بودی ، بنده را چه جای منزل بودی ، و در عقبی اگر نه عفو
و کرمش بودی کا ر بنده مشکل بودی ، در بهشت اگر نه دیدار دل افروز او بودی
شادی درویش چه بودی؟ خدایا به نشان تو بینندگانیم ، به شناخت تو زندگانیم ،
به نام تو آبادانیم ، به یاد تو شادمانیم ، به یافت تو نا زانیم ، مست از
جام مهر تو مائیم ، صید عشق در دام تو مائیم
2-
الحمدلله : ستایش خدای مهربان ،کردگار روزی رسان ،یکتا در نام ونشان .
خداوندی که ناجسته یابند . درنیافته شناسند و نادیده دوست دارند . قادر بی
احتیال ، قیوم بی گشتن حال ، در ملک ایمن از زوال ، در ذات و صفات متعال ،
لم یزل و لایزال . موصوف به وصف جلال . عزت قرآن به عجز بندگان گواهی داد و
به کمال جلال و تقدس از ایشان نیابت کرد و خود را ثنا گفت و ستایش خود را
به آنان بیاموخت و به آنان دستور داد وگرنه یارای چه کسی باشد که به چگونگی
ستایش او پی برد ! ای سزاوار ثنای خویش و ای شکر کننده عطای خویش ، بنده
به ذات خود از خدمت تو عاجز و به عقل خود از شناخت منت تو عاجز و به توان
خود از سزای تو عاجز. کریما گرفتار آن دردم که تو درمان آنی ، بنده آن
ثنایم که تو سزای آنی ، من در تو چه دانم که تو خود دانی ، تو آنی که خود
گفتی .بدان که حمد یا بر دیدار نعمت است یا بر دیدار منعم . آنچه بر دیدار
نعمت است : طاعت وی به کار بردن و شکر او را بر میان بستن ، تا امروز در
نعمت بیفزاید و فردا به بهشت رساند. و آنچه که بر دیدار منعم است : زبان
حال جوانمردی است که او را شراب شوق دادند و با شرم او را با صاحب نعمت هم
دیدار کردند تا از خود فانی شد،ذکرحق شنید، چراغ آشنایی دید ، اجابت لطف
شنید ، توقع دوستی دید و به دوستی لم یزل رسید . این جوانمرد نخست نشانی
یافت بی دل شد ، پس باریافت همه دل شد ، پس دوست دید ، بر سردل شد!
پیر طریقت گفت : دوگیتی در سر دوستی شد ، و دوستی در سر دوست ، اکنون نمیتوانم گفت که او است!
چشمی دارم همه پر از صورت دوست با دیده مرا خوش است تا دوست در اوست
از دیده و دوست فرق کردن نه نکوست یا اواست به جای دیده یا دیده خود اوست
رب
العالمین - : پروردگار جهانیان ، یکی را پرورش تن روزی و یکی را پرورش دل
روزی ، یکی تن پرور به نعمت ، یکی دل پرور به ولی نعمت ، نعمت بهره کسی است
که از کوشش در خدمت فروگذار نکند . طمع دیدار دوست صفت مردان است و پیروزی
از آن بنده است که دوست او را عیان است .
ای منظر تو نظاره گاه همگان پیش تو در افتاده راه همگان
ای زهره شهرها و ماه همگان حسن تو ببرد آب و جاه همگان
3
– الرحمن الرحیم : رحمن است که راه مزدوری آسان کند .رحیم است که شمع
دوستی در راه دوستان بر افروزد . مزدور همیشه رنجور و در آرزوی حور و قصور ،
و دوست دربحر عیان غرقه نور!
روزی که مرا وصل تو در چنگ آید از حال بهشتیان مرا ننگ آید
رحمن
است که قاصد آن را توفیق مجاهدت داد ، رحیم است که واجد آن را تحقیق
مشاهدت داد آن حال مرید است و این حال مراد ، مرید به چراغ توفیق رفت به
مشاهده رسید ، مراد بشمع تحقیق رفت به معاینه رسید ! زیرا طالب به دوری از
خود به وی نزدیک شود و به گم شدن از خود ، وی را آشنا گردد ، که او نه از
قاصدان دور است ، و نه از طالبان گم ، و نه از مریدان غایب !
رحمتی کن بر دل خلق و برون آی از حجاب تا شود کوته زهفتاد و دو ملت داوری !
4
– مالک یوم الدین : اشارت است به دوام ملک احدیت و بقاء جبروت الاهیت ، هر
ملکی روزی به آخر رسد و زوال پذیرد و هیچ کس از ملک او بیرون نیست و کسی
را چون ملک وی ملک نه ! امروز رب العالمین است و فردا مالک یوم الدین در دو
جهان ملک خدا راست بی شریک و بی انباز، بی حاجت و بی نیاز ! پس اختیار
بنده از کجاست ؟ و آن را که اختیار نیست حکم نیست .
دین
در اینجا به معنی شمار است و پاداش ، می گوید مالک و متولی حساب بندگان
منم ، تا کسی را بر عیبهای آنان وقوف نیفتد که شرمسار شوند ، هرچند
به حساب کردن نشانه قهر است اما پرده از روی کار بر نگرفتن عین کرم است ،
خداوند خواهد تا کرم نماید پس از آنکه قهر راند! این است سنت خدای عزو جل
که هر جا ضربت قهر زند مرهم کرم بر نهد!
پیر
طریقت گوید : فردا در موقف حساب اگر مرا نوائی بود و سخن را جایی بود گویم
: بار خدا از سه چیز که دارم در یکی نگاه کن ، نخست در سجودی که جز تو کسی
را از دل نخواست . دوم تصدیقی که هر چه گفتی گفتم راست ، سوم چون نسیم
کرمت برخواست ، دل و جان من جز تورا نخواست !
جز خدمت روی تو ندارم هوسی
من بی تو نخواهم که بر آرم نفسی
5
– ایاک نعبد و ایاک نستعین – اشاره به دورکن عظیم آراستن دین است که مدار
روش دین داران بر این دو رکن است : نخست آراستن نفس به عبادت بی ریا و طاعت
بی نفاق و دیگری پیراستن و پاک نگاه داشتن نفس از شرک و فساد و تکیه نکردن
به حول و قوت خود ، آراستن نفس اشارت است به آنچه می باید کرد در شرع و
پیراستن اشارت است به آنچه می نباید کرد در شرع . ایاک نعبد : توحید محض
است که خداوندی را خدای یگانه سزاوار ، چه او معبود بی همتا و یگانه یکتاست
. وایاک نستعین اشارت است به معرفت عارفان و اصل این معرفت آن است که حق
جل جلاله را به هستی و یکتایی بشناسی ، سپس به توانایی و دانایی ، که توحید
بنای اسلام است و معرفت بنای ایمان ، راه شناسی نخستین به دیدن تدبیر صانع
و دیگری به دیدار حکمت او است.
پیرطریقت
گفت : از اینجاست که عارف ، طلب از یافتن یافت نه یافتن از طلب ، و سبب از
معنی یافت نه معنی از سبب ،مطیع طاعت از اخلاص یافت نه اخلاص از طاعت ،
گناه کار را گناه از عذاب رسید نه عذاب از گناه.
6
– اهدنا الصراط المستقیم : آین آیت عین عبادت است و مخ طاعت ، چه دعا و
سوال و تضرع و زاری مومنان ، طلب استقامت آنان در دین است ، مومنان می
گویند : بار خدایا یا راه خود به ما بنما و آنگاه ما را بر آن روش دار و
آنگاه از روش به کشش رسان. پس نمود راه به آن است که خداوند آیات خود را
نمایش داد ، روش آن است که مرتبه به مرتبه مقرر داشت ، کشش آن است که او را
نزدیک خود خواست . مومنان در این آیت ، نمایش و روش و کشش هر سه می خواهند
، که نه هر که راه دید در راه برفت ونه هر که رفت به مقصد رسید ، بسا کس
که شنید و ندید . بسا کس که دید و نشناخت و بسا کس که شناخت و نیافت .
بسا پیر مناجاتی که از مرکب فروماند بسا یار خراباتی که زین بر شیر نر بندد
-
صراط الذین انعمت علیهم : گفته اند که این راه وروش اصحاب کهف است که
مومنان گفتند : خداوندا، راه خود را بر ما بی ما به سربر، چنانکه بر
جوانمردان کهف تفضل کردی و نواخت خود بر ایشان نهادی و گفتی در این غار
شوید و خوش بخسبید که ما خواب شما به عبادت جهانیان برگرفتیم . خداوندا، ما
را از آن نعمت و نواخت بهره کن و چنانکه بی ایشان کارشان را به فضل خود به
سربردی ، کارمارا هم به سربر،که هرچه ما کنیم بر ما تاوان بود و هر چه تو
کنی عزت دو جهان بود.
پیر
طریقت گفت : خدایا نمی توانیم این کار را بی تو به سربریم ، نه زهره آن
داریم که از تو به سربریم ، هر گه که پنداریم رسیدیم از حیرت شمار وا گردیم
، خدایا کجا بازیابیم آن روز را که تو ما را بودی و ما نبودیم ، تا به آن
روز رسیم میان آتش و دودیم ! اگر به دو گیتی آن روز یابیم بر سودیم ، ورنه
بود خود را به نبود خود شنودیم .
انعمت
علیهم : به اسلام و سنت در هم بست که تا هر دو بهم نشوند ، بنده را
استقامت دین نبود ! که اسلام بی سنت نیست و هرچه نه با سنت است آن دین حق
نیست . از اینجا است که پیغمبر گفت : گفتار نیک بسته به کردار نیک است و هر
دو بسته به نیت است و هر سه بسته به موافقت سنت است .
8-
غیر المغضوب علیهم و لاالضالین : خداوندا ، ما را از آنان مگردان که
بخودشان باز گذاشتی تا به تیغ هجران خسته و به میخ رد بسته شدند، آری چه
باری کشد حبل گسسته ؟ و چه به کار آید کوشش نبایسته ؟ در بیگانگی زیسته .
امروز از راه بیفتاده و راه کج را راه راست پنداشته ، و اینان کسانی هستند
که کوشششان در زندگی دنیا به هدر رفته و گمان می کنند که کردارشان نیک است.
گفتم که بر از اوج برین شد بختم ور ملک نهاده چون سلیمان تختم
خود را چو به میزان خرد برسنجم از بنگه دونیان کم آمد رختم
لطیفه
: سوره فاتحه را کلید بهشت دانند ، از آن روکه درهای بهشت هشت است و این
سوره هم هشت قسم است تا آن هشت قسم تحصیل نکنی و به آن معتقد نشوی این درها
بر تو گشوده نشد! نخست (الحمد) یاد ذات خداوند، دوم (الرحمن) ذکرصفات او ،
سوم (ایاک نعبد) ذکرافعال او، چهارم ( ایاک نستعین) ذکر معاد، پنجم
(اهدنا) ذکر تزکیه نفس، ششم (الصراط المستقیم ) ذکر آراستن نفس به نیکیها ،
هفتم ( صراط الذین ) ذکر احوال دوستان و رضای خداوند از آنان ، هشتم (
غیرالمغضوب) ذکر احوال بیگانگان و نارضایی خدواند ازآنها. و هریک از این
هشت علم دریست از درهای بهشت . پس هر کس این سوره را به اخلاص برخواند درب
هشت بهشت بروی او باز شود، امروز بهشت عرفان و فردا بهشت رضوان در جوار
رحمن
صدق الله العلی العظیم
با تشكر ازاحسان ابراهيمي:
No comments:
Post a Comment